چکیده
فساد مسأله‌ای است که در تمام ادوار گریبان‌گیر دستگاه‌ها و سازمان‌ها بوده و هسته اندیشه بسیاری از دانشمندان و متفکران علم مدیریت را تشکیل می‌داده است. فساد اداری نیز به عنوان یکی از عمومی‌ترین اشکال فساد پدیده‌ای است که مرزهای زمان و مکان را در نوردیده و با این ویژگی نه به زمان خاصی تعلق دارد و نه مربوط به جامعه خاصی می‌شود. موسسات خیریه نیز به واسطه فعالیت عام‌المنفعه و عدم تعریف سود اقتصادی از شرایط و امتیازات خاصی در زمینه‌های مختل برخوردار هستند. از این رو در این مقاله، ابعاد فساد اداری در مفهوم کلان خود بررسی و با توجه به فعالیت موسسات خیریه، زمینه‌های شکل‌گیری و رشد این ابعاد بررسی و در راهکارهای مقابله با آن ارائه خواهد شد. بدنه اصلی این تحقیق حاصل بررسی گسترده منابع موجود بوده که در زمینه مهم‌ترین علل و مؤثرترین روش‌های کنترل فساد اداری ارائه کرده است. هم‌چنین در پایان نیز بر اساس مدل عرضه و تقاضای فساد، روش‌هایی به منظور کنترل این پدیده ارائه شده است.
مقدمه
فساد مسأله‌ای است که در تمام ادوار گریبان‌گیر دستگاه‌ها و سازمان‌ها بوده و هسته اندیشه بسیاری از دانشمندان و متفکران سیاسی را تشکیل می‌داده است. فساد اداری نیز به عنوان یکی از عمومی‌ترین اشکال فساد پدیده‌ای است که مرزهای زمان و مکان را در نوردیده و با این ویژگی نه این مجموعه مسایل به معضلاتی اشاره دارد که به طور عمده ریشه‌های آن در خارج از سازمان قرار داشته ولی آثار آن سازمان‌ها را متأثر می‌سازد. این معضلات به عنوان چالش‌هایی که همواره پیش روی مدیران هستند تلقی می‌شوند که به دلیل عدم کنترل سازمان بر علل پیدایی آن‌ها، طبیعتاً کنترل آن‌ها نیز بسیار دشوار است؛ به عنوان مثال فساد اداری تا حد زیادی از نظام‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تأثیر می‌پذیرد؛ برای مثال بالا بودن نرخ بیکاری، میزان سلطه روابط غیر رسمی و سنتی بر ارتباطات میان افراد، میزان بلوغ نظام سیاسی و ... برحجم فساد اداری یک جامعه تاثیر مستقیم می‌گذارد از طرفی فساد اداری به طور مستقیم بر کارایی نظام اداری، مشروعیت نظام سیاسی و مطلوبیت نظام فرهنگی و اجتماعی اثرات نابهنجاری خواهد گذاشت که این تعامل باعث ایجاد دوری باطل و مارپیچی نزولی می‌شود که در نهایت جامعه را به افول خواهد کشاند؛ از این رو باید با پدیده‌هایی از جنس فساد اداری که ریشه در زمینه‌های گوناگونی دارند، با نگرشی سیستمی رو به رو شد و به تدوین راه‌حل‌های جامع اندیشید. در این تحقیق نیز سعی شده است با چنین نگرشی به موضوع نگریسته شود و این رویکرد در تمامی مراحل تحقیق رعایت شده است.
نهاد خیریه چیست؟
نهاد را می‌توان مجموعه‌ای از الگوهای رفتاری، اعمال، سازمان‌های رسمی دولتی، غیردولتی و خصوصی تلقی نمود که دارای هدف، کارکرد، ضرورت، عمومیت و دوام بوده، خود را کم و بیش به جامعه تحمیل نموده و فرد پس از تولد آن‌ها را ساخته و پرداخته در مقابل خود می‌بیند. نهادهای خیریه معمولاً در اغلب کشورهای جهان و ایران به دو دسته دولتی و غیردولتی تقسیم می‌گردند. در این میان سازمان خیریه دولتی و غیردولتی یک مجموعه از افراد هم هدف و داوطلب با گرایشات غیرسیاسی، نوعاً غیرانتفاعی و غیراقتصادی که برای تحقّق یک هدف مشترک خیرخواهانه گرد هم جمع شده و طبق ضوابط و قوانین خاصی به انجام فعالیت‌های خیرخواهانه یعنی برطرف نمودن یک معضل (اعتیاد، تخریب محیط زیست، آسیب‌های اجتماعی، حقوق بشر، بهداشت، ارائه خدمات اجتماعی و )...می‌پردازند. (رضایی صلعه تکی، 1383:45) و این امر را از طریق بسیج نیروهای مردمی با هدف توسعه جامعه انسانی انجام می‌دهند.
اهداف راه‌اندازی نهاد خیریه
موسسه‌های خیریه برای دستیابی به اهداف گوناگونی فعالیت می‌کنند و معمولاً در جهت پیشبرد اهداف اجتماعی که همانا بالا بردن سطح رفاه اقشار محروم و آسیب‌پذیر است، در حرکت هستند. تعداد این قبیل سازمان‌ها بسیار زیاد است و اهداف آن‌ها با توجه به حوزه فعالیت طیف وسیعی از موقعیت‌ها را در بر می‌گیرد. فعالیت‌های موسسه، خیریه، انسان‌دوستانه و به صورت غیرانتفاعی، غیرسیاسی است و در چارچوب قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران، آیین‌نامه‌های اجرایی مربوط به فعالیت این گونه موسسات و نیز اساسنامه صورت می‌گیرد. با وجود این باید اشاره کرد که انگیزه ایجاد موسسه خیریه با اتکا به جلب مشارکت و بهره‌گیری از دیگر نهادها و سازمان‌های فعال و سایر فعالان امور خیریه برای انجام مسولیت خطیر کمک به هم‌نوعان است. بدین منظور برخی از اهداف اساسی تشکیل موسسات خیریه را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
فساد تا جایی که به سازمان و فرآیندهای سازمانی مربوط می‌شود، به اجزای سه گانه سیاسی، قانونی و اداری قابل تقسیم است:
1) فساد سیاسی: بنا به تعریفی کلی، فساد سیاسی عبارت است از سوء استفاده از قدرت سیاسی در جهت اهداف شخصی و نامشروع (آقا بخشی، 1496 ،ص 199 ). اصولاً فساد سیاسی و قدرت همزاد یکدیگرند، یعنی تا زمانی که قدرت وجود نداشته باشد از فساد سیاسی هم اثری نخواهد بود. همان گونه که روسو اعلام می‌دارد : فساد سیاسی نتیجه حتمی کشمکش و تلاش بر سر کسب قدرت است. (زاهدی، دور اول، کمار دوم، ص 237)
2) فساد قانونی: منظور از فساد قانونی، وضع قوانین تبعیض آمیز به نفع سیاست‌مداران قدرتمند و طبقات مورد لطف حکومت است. این نوع رفتار که در اصطلاح به آن فساد قانونی اطلاق می‌شود این باور عمومی را که فساد فقط شامل اعمالی می‌شود که متغیر با قانون باشد را رد می‌کند. برای مثال قوانینی که بدون هیچ گونه توجیه اقتصادی و یا اجتماعی انحصار خرید، فروش یا تولید یک محصول را به یک فرد یا گروه از افراد اختصاص می‌دهند، نمونه‌هایی از این نو فساد است (حبیبی، 1375 ،ص 14).
3) فساد اداری: صاحب‌نظران به مقتضای زاویه‌ای که برای نگریستن به این پدیده انتخاب کرده‌اند تعریف مختلف و بعضاً مشابهی از فساد اداری ارائه نموده‌اند؛ به عنوان نمونه جیمز اسکات معتقد است فساد اداری به رفتاری اطلاق می‌شود که ضمن آن فرد به دلیل تحقق منافع خصوصی خود و دستیابی به رفاه بیش‌تر و یا موقعیت بهتر خارج از چارچوب رسمی وظایف یک نقش دولتی عمل می‌کند. تعریفی که نسبت به سایر تعاریف ترجیح داده می‌شود تعریفی است که از سوی ساموئل هانتینگتن ارائه شده است که در اینجا با اندکی اصلاح و بهبود آورده می‌شود. وی معتقد است: فساد اداری به مجموعه رفتارهای آن دسته از کارکنان بخش عمومی اطلاق می‌شود که در جهت منافع غیر سازمانی، ضوابط و عرف پذیرفتع شده را نادیده می‌گیرند (هانتینگتون، 1370 ،ص ص 91 ر 90) (کلیتگارد، 1375 ،ص 35). به عبارت دیگر فساد ابزاری نامشروع برای برآوردن تقاضاهای نامشروع از نظام اداری است. چنان‌چه بخواهیم فساد را در قالب یک معادله ارائه دهیم این معادله بدین صورت خواهد بود:
فساد = انحصار + قدرت پنهان‌کار - پاسخگویی و شفافیت
انواع فساد اداری
فساد اداری به وضعیتی در نظام اداری گفته می‌شود که در اثر تخلفات مکرر و مستمر کارکنان به وجود می‌آید و جنبه ای فراگیر دارد که در نهایت آن را از کارایی و اثربخشی مورد انتظار باز می‌دارد. این تخلفات که مجموعاً به فساد اداری منجر می‌شود انواع گوناگونی دارند که رایج‌ترین آن‌ها عبارتند از:
1. فساد مالی که خود به چندین نوع تقسیم می‌شود:
ارتشاء؛
اختلاش؛
فساد در خریدهای دولتی از بخش خصوصی؛
فساد در قراردادهای مقاطعه کاری دولت با پیمانکاران؛
فساد مالیاتی؛
استفاده شخصی از اموال دولتی؛
کم کاری، گزارش مأموریت کاذب، صرف وقت در اداره برای انجام کارهایی به غیر از وظیفه اصلی،
سرقت اموال عمومی از سوی کارکنان؛
اسراف و تبذیر؛
ترجیح روابط بر ضوابط؛
فساد در شناسایی و مبارزه با قانون شکنی؛ (تساهل و تسامح نسبت به فساد)
فساد در ارایه کالا و خدمات دولتی؛
فساد در صدور مجوز برای فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی؛
فساد استخدامی؛ (عدم رعایت ضوابط و معیارهای شایستگی در گزینش، انتخاب و ارتقای افراد در سازمان.)
علل ظهور و گسترش فساد اداری
ظهور فساد اداری مستلزم وجود شرایط خاصی است و به علاوه ریشه‌ها و عوامل تسهیل کننده‌ای دارد که به طور خلاصه در زیر بررسی می‌شوند.
ریشه‌های اصلی فساد اداری
الف) ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی: شاید مهم‌ترین عوامل فساد، مسایل فرهنگی و عقیدتی باشد. فرهنگ عمومی جامعه، ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر افراد و اجتماع و عقاید و باورهای مردم نقش محوری در این زمینه دارد. مادی‌گرایی، فردی‌گرایی، مصرف زدگی، کاهش قبح تخلفات در سازمان و جامعه و مهم‌تر از همه ضعف ایمان و وجدان کاری از مهم‌ترین ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی فساد اداری هستند.
ب) ریشه‌های اقتصادی: عدم ثبات اقتصادی، تورم لجام گسیخته، رکود، کاهش درآمدها و قدرت خرید مردم، عدم عدالت اقتصادی و اجتماعی، توزیع نامناسب امکانات و تسهیلات در جامعه و امثال این موارد از عمده‌ترین ریشه‌های اقتصادی فساد اداری به شمار می‌آیند.
نتایج و پیشنهادات
در دنیای کنونی آنچه که برای افزایش و وجود فساد با همه ارکان و ابعاد آن قابل تصور است، فعالیت‌های خیریه باید از سطح بالایی در زمینه سلامت اداری و مقابله با فساد اداری برخوردار باشد. سیستم امور خیریه با توجه به تغییرات روزافزون نیازها، انجام امور نوین خیریه و لزوم برخورد صحیح با این تغییرات باید در این مقوله صاحب سبک قابل توجه و بومی متناسب با ساختار سیستم باشد. هم‌چنین تربیت نیروی انسانی متخصص و سالم که انگیزه بالای خدمت داشته و از لحاظ مسائل مطرح شده در این پژوهش از سوی به کارگیرندگان تامین باشند می‌تواند پاسخ مهمی از سوی نظام سلامت اداری به گسترش فساد باشد. از سوی دیگر پرهیز از سیاسی کردن امور خیریه و برخورد سلیقه‌ای و جناحی در این زمینه حساس و مهم می‌تواند به کاهش فساد و برخورد با عوامل بروز آن کمک شایانی نماید. هم‌چنین انجام بررسی تطبیقی و مطالعه نمونه‌های موفق امور خیریه در دیگر کشورها می‌تواند به کاهش موارد آزمون و خطا در زمینه مقابله با گسترش فساد اداری در خیریه‌ها بیانجامد.
اولین همایش ملی خیر ماندگار
مطالعه و ارزیابی امور خیر در ایران
بنیاد خیریه راهبری آالء، 1و2 اسفندماه 1395
نویسندگان:
محمد جواد مقبلی قرائی
محمدحسن مقبلی قرائی
دیدگاه خود را بنویسید