آن چه از آیات قرآن کریم بهره برداری می شود این است که دست یابی به زندگی شایسته و سالم، در گرو بهره گیری از معارف آسمانی، تفکر، تعقل و فعالیت مثبت، دوراندیشانه و مفید است. خطوط کلی و شاهراه های وصول به زندگی مطلوب، شکوفا کردن بخشی از استعدادهای درونی و جامه عمل پوشاندن به آنهاست؛ زیرا این حیات دنیوی و مادی، ظرفیت شکوفایی تام یا حتی بخش اعظم استعدادهای آدمی را ندارد.

در نظام ارزشی و در جای جای کلام معصومین و به ویژه در نگاه پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله، در امتداد آیات قرآن و خاستگاه وحی، امور اقتصادی و مقوله کارآفرینی، بخش مهمی از زندگی آدمی را به خود اختصاص داده است.

قرآن کریم با تأکید بر عناوین و مواضع مختلف، اهمیت اقتصاد و کار و کارآفرینی را مورد تأکید قرار داده است، که موارد ذیل برخی از آنهاست:

تجلی توحید در اقتصاد و کارآفرینی

از دیدگاه قرآن کریم، تمام هستی و به ویژه انسان، منابع و ابزارهای تولید و تمامی فعالیت های تولیدی انسان، مخلوق خدا و نشان خداوندی اند و قرآن، همه آنها را آثار رحمت و فضل خدا می داند۱ و کارآفرینان نیز تجلی گاه این ویژگی خدایند و هر روز، او دست اندرکار و نو آفرین است.

 

توجه به معاد، اقتصاد و کارآفرینی

قرآن کریم در جاهای مختلف تأکید می ورزد که تمامی اعمال آدمی در روز واپسین (قیامت)، ارزیابی و محاسبه می شود و حتی می فرماید: «بر زبان های آنها قفل خاموشی می زنیم و دست ها و پاهای آنها با ما سخن می گویند» و این مقوله، عنایت ویژه ای به عمل و همچنین رفتارهای اقتصادی دارد. قرآن کریم در این زمینه، اموری مانند تولید، توزیع، مصرف، انگیزه کار، تلاش و فعالیت و در کنار آن، صله رحم، احسان، انفاق، بخشش و بذل را مورد تأکید قرار می دهد.

 

عدالت و دادگری در اقتصاد متعادل و کارآفرینی

اصل عدل و دادگری، همراه با توحید و معاد، از معارف مهم قرآن کریم است.

وقتی از حضرت امام علی علیه السلام سؤال کردند که عاقل را برای ما وصف کن، فرمود: عاقل کسی است که هر چیز را در جای خود قرار دهد.

از این منظر، کارآفرین نیز دقت و خلاقیت لازم را جهت انجام درست کار و کار درست، در زمان مطلوب و جایگاه مناسب کار، از خود بروز می دهد.

 

نقش رهبری و مدیریت، در اقتصاد کارآفرینانه

اصل مدیریت با مسئله حکومت و رهبری در جامعه ارتباط دارد. در راستای اصل توحید که حق حاکمیت را از آن خدا می داند، افرادی هم که از جانب او – اداره و مدیریت جامعه را بر عهده می گیرند – مسئولیت دارند تا در امور اجتماعی، سیاست گذاری و تنظیم امور اقتصادی و حرفه ای در سطح کلان، متناسب با شرایط و مقتضیات زمان و مکان، تدبیر کنند و کارآفرینان را مجال بروز استعداد دهند و محوریت عدالت را بر اساس سه مقوله آبادانی، کشف استعداد (کارآفرینان)، انجام کارهای نیک و پاینده قرار دهند و این مهم، میسر نمی شود؛ مگر با شناخت و داشتن برنامه که خداوند کریم ارسال پیامبران از کارگاه آفرینش را مثال و شاهد می آورد؛ مانند ابراهیم، لوط، اسحاق و یعقوب.

 

ثروت قرآنی و قدرت کارآفرینی

در آیات متعدد، به طور آشکار یا در ضمن ضرب المثل ها و قصه ها و با نگاه های متفاوت، به ثروت توجه شده و بیان شده است که حب مال و ثروت، امری فطری است و این که انسان موجودی است کارآفرین که این ویژگی، زمینه های کسب ثروت را در او ایجاد کرده است. جمع آوری ثروت، به شرط ادای واجبات و دوری از قاعده نکوهیده کنز، مورد نکوهش نمی باشد؛ از این رو، قرآن، کارآفرینان متعددی، مانند حضرت سلیمان، داود و ذوالقرنین را مثال می زند که با تبحر زیاد، ثروت فراوان اندوختند؛ اما علاقه به مال را در خود تعدیل و جامعه را به فعالیت ترغیب کردند و آدمیان را از بطالت و بیکاری رها ساختند۸ و در مقابل، سودجویان و ثروت اندوزان نابالغ را مثال می زند؛ مانند قارون، فرعون، ولید بن مغیره و ابی لهب که مترفان و مستکبرانی کنزگرا بودند و عشق بیش از حد به انباشت و ثروت اندوزی، موجب سقوط آنها شده است.

 

سرزنش مرفهین شبه کار آفرین

در آیات متعددی نیز مرفهین شبه کار آفرین غافل مذمت شده اند و رابطه مثبتی بین کار و ثروت و سرکشی، در صورت عدم ظرفیت، مطرح شده است. چنین کسانی، در مقابل حقیقت و منافع مردم و آینده نیز می ایستند و پیامبران را که کارآفرینان اندیشه ورز کارگاه الهی هستند، به مشقت می اندازند و در برابر نوح، ابراهیم، موسی، طالوت و حضرت محمد صلی الله علیه وآله می ایستند؛ تا حدی که حضرت نوح از قوم خود در پیروی از ثروتمندانی که اموال و دارایی خود را نه از طریق کارآفرینی، بلکه با حیله و نیرنگ حاصل نمودند و باعث گمراهی خویش شده اند، نفرین می نماید.

 

حیات طیبه و کارآفرینی

قرآن کریم، منشأ حرکت به سوی حیات طیبه را عمل نیک، فعالیت مفید، مثبت و سازنده در همه زمینه های علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بر می شمرد. از اختراعات بزرگ تا مجاهدت ها و شهادت ها و از کارهای بزرگ همچون رسالت انبیا تا کوچک ترین کارها، مانند کنار زدن یک سنگ کوچک از وسط جاده، همه در این مفهوم گسترده، جمع می باشند و تمامی این موارد، در سخنی از رسول اکرم صلی الله علیه وآله بیان شده اند؛ زیرا آدمی مساوی تلاش است و کار و تلاش، جوهره وجودی اوست. از این رو می فرماید: «خداوند، تلاش و کار و کوشش را بر شما مقرر داشته است؛ پس بکوشید».

 

کارآفرینی در سیره پیامبر صلی الله علیه وآله

یکی از فصل های درخشان زندگی پیامبر معظم اسلام صلی الله علیه وآله، کار و کارآفرینی و تقدیر و ترویج کار و فعالیت است. در نگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، کار کردن، در ردیف جهاد در راه خدا آمده است. وی در این باره می فرماید: «هر کس از راه، حلال برای استغنای خود و خانواده اش تلاش کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است و هر کس با تلاش و آبرو، در پی حلال دنیا باشد، در مرتبه شهدا خواهد بود».

 

امام صادق علیه السلام، درباره پیامبر می فرماید: «پیامبر، همیشه هسته های خرما را در زمین می نشاند و علاقه زیادی به کشاورزی داشت». همچنین ابن اثیر می نویسد: «در فدک، درخت خرما بود که پیامبر صلی الله علیه وآله، آنها را کاشته بود که از میوه آنها، حجاج استفاده می کردند. عده ای نیز از آنها بهره اقتصادی می بردند».

 

از احادیث مرتبط با مقولات یاد شده، به خوبی روشن می شود که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، با این که امور اجتماعی و وظایف سنگین رسالت و تبلیغ را بر عهده داشت، هم شخصاً کار می کرد و هم کار و تلاش و خلق فرصت ها را ترویج می کرد. او، مروج کار و کارآفرینی بود و همواره و در تمامی زوایای حیات خویش، در هیئت یک کارآفرین اندیشه ورز، ظاهر می شد؛ او، مبدأ کار و کارآفرینی را خدا می دانست و می فرمود: «وقتی خداوند، دری از کسب و کار و روزی را به روی شما گشود، آن را حفظ کنید» و همواره تأکید می کرد که «کسی که از دسترنج خود درآمد داشته باشد و کسب و کار و اشتغال داشته باشد، دوست خداوند است».

 

وی در فرازی دیگر، بسیار هنرمندانه، دست ها را به سه نوع «دست بگیر یا سائله»، «دست بده و کارساز» و «دست مَده یا ممسکه» تقسیم کرد و کارآفرینی را در گروه دست بده و کارساز می داند. از نظر پیامبر صلی الله علیه وآله، از میان این سه نوع دست، بهترین دست، دست کارساز و بخشنده است.

 

در جایی دیگر، پیامبر صلی الله علیه وآله، به گونه ای دیگر، دست ها را در سه دسته «دست فرازین یا دست خدا»، «دست میانی یا دست بنده بخشنده» و «دست فرودین یا دست سائل» تقسیم می فرماید. از میان اینها، دست کریمانه خداوند و دست بنده ای که دائماً در حال بذل و احسان است، زیور خلقتند؛ اما دست سائل، نکوهش گردیده است.

 

رهنمودهای ده گانه کارآفرینی با الهام از سیره پیامبر (ص)

در ترویج کار و کارآفرینی، اندیشه خیرخواهانه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، مورد تصدیق مورخان و صاحب نظران بوده و هست و آن چه از سخنان ایشان استفاده می شود، این است که در شکوفا کردن استعدادهای نهانی و جامه عمل پوشاندن به آرمان ها و تبدیل مرحله فکر و اندیشه به عمل و محصول، ده گام اساسی زیر را باید طی نمود.

 

ضرورت آموختن یک کار و پیشه

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، منادی آموختن مهارت های مختلف است؛ لذا می فرماید: «خداوند بنده ای را دوست دارد و آنان، کار و پیشه ای را بیاموزد تا به وسیله آن، از مردم، بی نیاز گشته، از کابوس هراس انگیز فقر، رهایی یابد».

 

زمان شناسی

زمان شناسی در کار، بسیار مهم است و چه بسا کارهایی که به خاطر انتخاب زمان نامناسب، با شکست مواجه شده اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «کسب و کار، در گرو زمان و فصل مناسب خویش است».۱۵

 

سستی گریزی

مردم سست، جامعه کسل را رقم می زنند و جامعه کسل، آینده خمود و کم تحرک را به ارمغان می آورد؛ لذا پیامبر رحمت صلی الله علیه وآله، از کسالت و سستی، به خدا پناه می برد و می فرماید: «خدایا! به تو پناه می برم از کسالت و سستی و به تو پناه می برم از فقر و کفر» و باز می فرماید: «خداوند، انسان بیکار و بی تحرک در کارهای دنیا و آخرت را دشمن می دارد».

 

تداوم و استواری

یکی از ویژگی های فاخر کارآفرینان، استواری، استحکام، تدوام و شکست ناپذیری است؛ لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، ضمن تشویق به انتخاب یک کار دقیق، می فرماید: «هر کسی از شما که کاری را انجام می دهد، باید آن را با استواری، استحکام و مداومت به سرانجام برساند» و نیز می فرماید: «بافضیلت ترین کارها، بادوام ترین آنهاست؛ ولو اندک باشد».

 

سودرسانی

از ویژگی های کارآفرینان، خلق فرصت ها، استقبال از خطرها، خرج سرمایه فکری و مادی، عبور از ناشناخته ها و خلق «همه چیز» از «هیچ» و سپس ترک آن برای دیگران و ایجاد فرصتی دیگر است و این خلق و واگذاری، در چرخه تداوم قرار می گیرد و نتیجه آن، سودرسانی به دیگران است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره می فرماید: «بهترین مردم، کسی است که برای مردم، سودمندتر باشد».

 

کسب دانش و مهارت لازم

حالت جست وجوگری و کسب اطلاعات، از ویژگی های کارآفرینان است که کارهای خود را بر اساس اطلاعات متقن و با تدبیر انجام می دهند. رسول اکرم صلی الله علیه وآله، در این باره می فرماید: «ای پسر مسعود! هر گاه تصمیم به کاری گرفتی، آن را از روی علم و عقل انجام بده و از این که بدون اندیشه و علم، اقدام به کاری کنی، پرهیز کن».

 

رابطه دوستانه و صحیح

از ویژگی های کارآفرینان، رابطه آنان با اطرافیان خود در محیط کار است که اغلب، دوستانه، غیررسمی و سودرسان است. پیامبر صلی الله علیه وآله درباره فعالیت های مختلف می فرماید: «در اسلام، نه تحمل زیان جایز است و نه ضرر رساندن به دیگران و فریب آنها. روابط، باید شفاف، دوستانه و صادقانه باشد».

 

صداقت حرفه ای

ویژگی دیگر کارآفرینان، صداقت حرفه ای و عدم طمع ورزی است. این مسئله، هم در اعتماد به کارآفرین و هم در تداوم همکاری با او، موءثر است. پیامبر صلی الله علیه وآله در این باره می فرماید: «هر گاه فردی برای یک کار مشخص، فرد دیگری را به فعالیت فرا خواند، باید حقوق او را به طور کامل بپردازد» و نیز می فرماید: «هر کس فردی را به فعالیت فرا می خواند، پیش از کار، او را از اجرتش آگاه سازد».

 

پشت کار و خلاقیت

کارآفرین، علاوه بر تصمیم گیری صحیح، مناسب و دقیق، فردی است که دارای ایده و فکر جدید باشد و در حوزه ای وسیع، از خلاقیت و پشت کار برخوردار باشد. زمانی که یک کارآفرین، احساس ذوق و هیجان می کند، به یک فکر و ایده جدید می رسد و آن گاه، پشت کار لازم را از خود نشان می دهد. کارآفرین، همواره در تکاپو و خلاق است. پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله، جدیت و پشت کار را ستایش می کند و می فرماید: «هر کس به دنبال کاری رود و در آن، پشت کار به خرج دهد، یقیناً به نتیجه می رسد».

 

احتکارگریزی و مولد بودن

کارآفرین نوآور، همیشه در حال خلق و ایجاد است و به کم قناعت نکرده، زیاد را هم انباشته نمی کند و در عین حال، فردی احتکارگریز و در حال حرکت است و همواره احساس نیاز به توفیق بیشتر، او را از تکیه به وضع موجود، رها می سازد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، ضمن ستایش بی نیازی و غنا می فرماید: «دارا بودن و بی نیازی، بهترین یاور انسان بر حفظ تقواست» و تأکید می فرماید که «از احتکار بپرهیزید».