چكیده
نتایج تحلیلی این پژوهش نشان داده است که مولفه‌های «امور خیرِ مشارکت در آرمان شهر اسلامی» والاترین علایق و احساسات انسان را در مرکز تمام فعالیت‌های او قرار می‌دهد.
مولفه «تعاون» موجب حصول سعادت جامعه می‌گردد که «وقف» عمومی‌ترین پدیده تعاون، همکاری و مشارکت بشری است که می‌توان تعاون را نتیجه طبیعی وقف به عنوان بیمه اجتماعی دانست.
مقدمه
شهر اسلامی چگونه شهری است؟
«اسلامی» صفت کالبد آن است یا روح آن؟ یا هردو؟ روح شهر در کجاست؟
در روابط آدم‌ها، در مناسبات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، در کسب و معاش و بازار، در دولت و نهادها و...؟ در نظام سیاسی و قضایی؟
در هیچ فرهنگ و تمدنی شهر صرفاً کالبدی بی روح و ظرفی بی‌هویت محسوب نمی‌شود که تنها باید مکانی برای زندگی انسان‌ها و محلی برای تأمین حوائج و نیازهای مادی آن‌ها باشد، بلکه شهر مفهومی توأمان از ماده و معنا دارد.
شهر قبل از اینکه کالبدی فیزیکی و بی جان باشد، محل زیست انسان است، تجلی گاه اصول و ارزش های فرهنگی و مورد باور انسان است، تاریخ و جهان بینی سازندۀ خویش را معرفی می‌کند و نمایشی از نحوۀ نگرش انسانی به طبیعت است.
با مروری بر اسناد و انتشارات در دسترس ، حاکی از موارد فراوانی است که از تعبیر شهر اسلامی سخن به میان آمده است.
به رغم این موارد فراوان منابعی که به شک جامع به تبیین مولفه‌ها و صفات شهر اسلامی پرداخته باشند، اندک هستند و مرجعی در دست نیست تا در آن مرجع ارکان و مولفه‌ها به ویژه مولفه‌های فرهنگی از منابع و متون و نصوص (آیات و احادیث) اصیل اسلامی و قرآن کریم استنتاج و استخراج شده باشند.
به این ترتیب آنچه در این مجال مطرح خواهد شد ضمن تفاوت با آنچه گفته‌اند بر دریافت‌هایی از نظریات نظریه پردازان شهر اسلامی متمرکز خواهد بود و سعی برآن است تا مولفه‌های امورِ خیر سرمایه اجتماعی شهر اسلامی را تعیین و تبیین نماید. این مولفه‌ها تبیین مولفه‌های بی زمان و بی مکان شهر اسلامی است.
مقاله
اولین تعریف و جامع‌ترین تعریف مختص «تایلور» است، وی فرهنگ را مجموعه پیچیده‌ای شامل دانش، اعتقادات، باورها، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، حقوق، قوانین، آداب و رسوم و بالاخره تمام قابلیت‌ها و عادات و رفتاری می‌داند که انسان به عنوان عضو جامعه، خود فرا می‌گیرد و در برابر آن جامعه وظایف و تعهداتی را بر عهده دارد، تعریف می کند.
شهر، اولاً تجلی باورها، آرمان‌ها و ارزش‌های فرهنگی مردم است؛ ثانیاً مشتمل بر ویژگی‌ها، فضاها و عناصری است که مردم را در شیوه زیستشان راهبری و کمک می‌کند؛ ثالثاً بر فرهنگ و رفتار مردم تأثیر دارد.
حقیقت این است که ساخت‌های اسلامی به مفهوم رایج از یک طرف تجلی مکتب الهی است و از طرف دیگر تجلی ویژگی‌های قومی، ملی و سرزمینی.
از اینرو در مجموعه این میراث عظیم فرهنگی و تاریخ تمدن بشری شاهد وجود وحدت ناشی از تعالیم ناب مکتب اسلام و درک و دریافت تمامیت آن و وجوه افتراق ناشی از حضور خرده فرهنگ‌ها و عوامل جغرافیایی، تاریخی و اجتماعی متفاوت هستیم.
هنگامی‌که ذهن بشر از بند اسطوره‌ها رست و آرزوهای خود را در پرتو خرد و دانش دست یافتنی دانست، تصور شهر آرمانی را از دیار اسطوره‌ها به قلمرو خرد آورد و سعادت فردی و اجتماعی را در طرح‌ها و اندیشه‌هایی جست که هم بازگوینده آرمان او بود و هم نظام‌های حاکم را به محک آن می‌سنجید.
اندیشه آرمان شهری، پیشینه‌ای به قدمت جامعه بشری دارد.
شهر آرمانی اسلام، شهری است که فضای انسانی مانند عدالت، مکارم اخلاق، صداقت، بردباری، سخاوت، علم و فرزانگی، امنیت و آسایش و بطور کلی همه سجایای دینی در آن موج بزند و البته دقیقا در نگاه به کالبد هرگز از این فضیلت‌ها غفلت نمی‌کند. به نوعی درصدد است که فضاها به گونه‌ای ساخته شوند که برای انسان فضیلتی به همراه داشته باشد و تذکر و یادآوری همراه آن باشد.
شهر اسلامی عبارت است از نمایش فضایی شکل و ساختمان اجتماعی که بر اساس ایده آل‌های اسلامی، فرم‌های ارتباطی و عناصر تزیینی خود را نیز در آن وارد کرده است. اما فراتر از مفهوم اجتماعی، اصل دیگری بر جامعه مسلمانان حاکم است و آن محدود نبودن به زمان و نداشتن جغرافیای خاص است که مفهوم امت اسلامی آن را تعریف می‌کند.
بنابراین هر شهری که «شهر اسلامی» نامیده می‌شود، به اندازه‌ای اسلامی است که بتواند آن مفهوم و آن صورت اصلی را به نمایش بگذارد و به عبارت دیگر میزان اسلامی بودن یک شهر با نزدیکی آن به «شهر اصیل اسلامی» متناسب است.
مفهوم سرمایه اجتماعی آنطور که توسط دانشمندان مختلف ارائه شده اغلب در برگیرنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و همیاری
متقابل میان اعضای یک گروه یا یک جامعه (رابرت پاتنام)، ارزش‌ها و هنجارهای غیر‌رسمی (فرانسیس فوکویاما) و جنبه‌هایی از ساختار اجتماعی (جیمز کلمن) است که نظام هدفمندی را شکل می‌دهند و آن را را به سوی دستیابی به منافع مشترک هدایت می‌کنند.
از اینرو شناخت عوامل موثر در تقویت یا تضعیف سرمایه اجتماعی می‌تواند جوامع را در گسترش ابعاد سرمایه اجتماعی کمک نموده و موجب افزایش عملکرد اجتماعی و اقتصادی افراد در جوامع گردد.در تعریف «پی یر بوردیو»، سرمایه اجتماعی یک کالای خصوصی است که می‌تواند به سرمایه فرهنگی، ثروت واقعی یا «سرمایه نمادین» که نمایانگر جایگاه اجتماعی است، تبدیل شود. مفهوم سرمایه اجتماعی را به‌طور کلی می‌توان منابعی تعریف کرد که میراث روابط اجتماعی هستند و کنش جمعی را تسری می‌کنند.
به عقیده «فوکویاما» سرمایه اجتماعی یک هنجار غیر رسمی است که موجب ارتقای همکاری بین دو یا چند فرد می‌شود. در تعریفی دیگر بیان می‌دارد سرمایه اجتماعی را به سادگی می‌توان به عنوان وجود مجموعه معینی از هنجار‌ها یا ارزش‌های غیرِرسمی تعریف کرد که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میانشان مجاز است در آن سهیم هستند.
سرمایه اجتماعی، ارزش‌ها و هنجارهای ناشی از روابط متقابل گروهی و اجتماعی است.
پیامدهای سرمایه اجتماعی در جامعه، در دو عرصه صورت می‌گیرد:
سطح خُرد سرمایه اجتماعی در درون خانواده، گروه‌ها، احزاب و اقلیت‌ها وجود دارد. در درون تمام گروه‌هایی که به نوعی حول یک هدف مشترک با هم همکاری می‌کنند، سرمایه اجتماعی وجود دارد.
اما یک سرمایه اجتماعی هم در سطح کلان است که افراد جامعه در آن فضا با هم تعامل می‌کنند، مجموعه ما به عنوان اعضای یک جامعه، یک گروه کلان هستیم که اگر سرمایه اجتماعی در این سطح تقویت شود، تعامل اجتماعی در سطح جامعه، کم هزینه و تسری می‌شود.
نتایج و پیشنهادات
یافته‌های این پژوهش عبارتست از این که مولفه‌های امور خیر مورد بحث در کتب و اسناد معتبر نظریه پردازان و عالمان موضوع شهر اسلامی چیست که بر اساس تحلیل محتوای کیفی استخراج و مورد بررسی قرار گرفته است.
در آرمان شهر اسلامی همه افراد و اعضای شهر باید با یکدیگر تعاون کنند تا نظام شهر به نحو احسن کار خود را انجام داده، پا برجا بماند و به سعادت مورد نظر برسد و به هدف و غایت خود که کمال است نایل شوند.
آرمان شهر اسلامی، جامعه‌ای است که در آن تعاون برای رسیدن به سعادت حاصل می گردد و امتی که بر این سهم قیام کنند، امت فاضل به شمار می آیند. وقف را می‌توان عمومی‌ترین پدیده تعاون، همکاری و مشارکت بشری دانست که از قدیمی‌ترین دوره‌های تاریخی در جوامع مختلف وجود داشته است.
به‌طور کلی نقش وقف در حیات جوامع انسانی آنچنان وسیع و گسترده است که باید از آن به عنوان یک «نظام» نام برد.
نظام به این عنوان که وقف تمام ابعاد و جنبه‌های مختلف یک جامعه انسانی را شامل می‌شود و کمتر اموری از جامعه را می‌توان یافت که از پوشش نظام وقف خارج باشد.
سه فرآیند تعدیل ثروت، توازن اجتماعی و همکاری جامعه نتایج طبیعی وقف است که نوعی بیمه اجتماعی است و یکی از عمده‌ترین زیرساخت‌های اقتصادی جهان اسلام است.
مولفه دیگری که باید مد نظر قرار داد این است که در آرمان شهر اسلامی باید فردی مدبر و سیّاس حاکم شود تا به تنظیم روابط و رعایت عدالت در حقوق افراد بپردازد.
از اینرو اجتماعات افرادی که حاضر به همیاری و همکاری با یکدیگر شده‌اند، هدفمند شده و خود را از ناهمواری‌ها و برخورد منافع و تجاوز به حقوق یکدیگر خارج کرده و هریک دارای نقش و جایگاهی خاص در علوم و فنون می‌شوند و نظام معیشت آن را به فعی در می‌آید.
این شهر باید یارای پاسخگویی نیازهای جسمانی، عاطفی، روحی و اجتماعی انسان را داشته باشد.
امت اسلامی فراتر از مکان جغرافیای خاص، اجتماعی است که یک سری آداب و روش زندگی را به طور مشترک رعایت می‌کند و جامعه‌ای است که به سوی یک قبله واحد روی می‌گرداند و قبل از آنکه به عنوان یک محل سکونت مطرح شود به صورت یک جهت نگاه تعریف می‌شود.اسلام روابط اجتماعی میان مسلمانان را تعامل، همکاری، اظهار مهربانی، فایده رساندن به دیگران و اجتناب از صدمه زدن به آن‌ها می‌داند. که تمامی این‌ها به عنوان سرمایه اجتماعی
و فرهنگی
یک شهر یا یک گروه و طبقه محسوب می‌شوند.
بیشتر بدانیم : آیا می دانید «سرمایه گذاری اجتماعی چیست و چگونه ارزیابی می‌شود؟»
در پایان، امور خیر در فرهنگ هر جامعه نقشی در مشارکت و رضایت اجتماعی آن جامعه را شکل می‌دهد و والاترین علائق انسان یعنی بندگی و عبودیت باید در تمام فعالیت‌های انسان ظاهر شده و شهر اسلامی تجلی توحید، اخلاق، اصول و سرمایه اجتماعی باشد.
وجود شبکه‌های مشارکت اجتماعی در هر جامعه‌ای بیانگر میزان سرمایه اجتماعی آن می‌باشد. هرچقدر شبکه‌های مشارکت در یک جامعه‌ای گسترده‌تر باشد سرمایه اجتماعی آن غنی‌تر است.
منبع: مقاله «واکاوی مولفه‌های امور خیر در سرمایه اجتماعی با مطالعه آرمان شهر اسلامی»، نویسندگان: مهدی توسلی، حسن بلخاری قهی، فائزه تقی پور، اولین همایش ملی خیر ماندگار (مطالعه و ارزیابی امور خیر در ایران)
دیدگاه خود را بنویسید