یکی از محرکات و انگیزه‌های ویژه برای ساخت پلهای وقفی، علاوه بر انگیزه اقتصادی بانیان آن‌ها، انگیزه دینی و مذهبی بوده است که در سنت حسنه وقف، تجلی یافته است.
بنابراین ساخت این سه پل در نتیجه فرهنگ وقف بوده است که ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و سابقه آن به گذشته‌های دور و پیش از اسلام می‌رسد.
از طرفی در دوره قاجار ما در ولایات و بخش‌های مختلف کشور با گسترش این پدیده فرهنگی و دینی روبرو هستیم که می‌توان دلایلی چند را برای برای آن بر شمرد:
- حکومت قاجار در بین مردم از پایگاه اجتماعی قوی و مشروعیت چندانی برخوردار نبود. مردم عمّال دولتی به چشم غاصبان و چپاولگران می‌نگریستند و حاضر نبودند که هزینه و سرمایه ساخت این بناها را در اختیار آن‌ها بگذارند.
به همین دلیل خود این وظیفه را بر عهده می‌گرفتند. همچنین مالیات‌ها به جای آن که صرف آبادانی کشور شود صرف تجملات درباری و مسافرت‌های گاه و بیگاه فرنگ می‌شد. - مردم هنوز عمیقاً به باورهای مذهبی پای‌بند بودند و آن را عاملی برای فرار از ظلم و جور حکام و کارداران آن‌ها می‌دانستند. در این دوره در زنجان، بناهای غیر مذهبی و بیشتر بناهای مذهبی توسط مردم ساخته می‌شوند.
پل میر بهاءالدین
این پل تاریخی در ضلع جنوبی شهر بر روی رودخانه زنجان رود در مسیر راه کاروانی زنجان به کردستان ساخته شده است. پل میر‌بهاءالدین که به پل کهنه یا پل اژدهاتو معروف می‌باشد، از نظر قدمت متعلق به اواسط دوره قاجار و به زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد که توسط یکی از متمکنین به نام حاج میرزا بهاءالدین زنجانی که از تجار به نام ناحیه خمسه بود، به سال 1312 هجری قمری ساخته شده است.
پل تاریخی میر بهاءالدین تماماً آجری می‌باشد که در نمای داخلی بزرگ‌ترین طاق آن به خط معقلی بسیار زیبا تاریخ ساخت آن همراه با عبارت «یاعلی» به‌صورت قرینه نقش شده است.
دهانه‌های طاق‌های پل، عریض و به سبک جناغی یا ضربی به‌صورت قرینه کار شده است. همچنین به منظور مهار بار اضافی طاق‌ها، چهار چشمه طاق یا کنوی آشکار به‌صورت دو اشکوبه با قوس‌های جناغی و هلالی به موازات هم و در اطراف بزرگ‌ترین طاق ساخته شده است.
این کانه یا کنوها برای تخت کردن سطح پل لازم است که فرو رفتگی موجود در پشت طاق یا مابین طاق‌ها و روی پایه‌ها به گونه‌ای پر شود که فشار وارده بر پایه را به حداقل برساند و جلوی رانش پاطاق‌ها را بگیرد.
به‌همین جهت، بر روی پایه‌ها و اغلب عمود بر آن‌ها دهلیزهایی ساخته می‌شد. طول پل حدود 100 متر است و عرض آن با احتساب جان‌پناه‌ها به 70/6 متر می‌رسد.
ارتفاع پل در بلندترین نقطه آن از سطح رودخانه حدود 11 متر است. پل دارای سه دهانه با طاق جناغی است. دهانه میانی از دو دهانه دیگر بزرگ‌تر است.
این پل، عمود بر رودخانه ساخته شده و برای قرار گرفتن در راستای جاده، انحنایی به دو انتهای آن داده‌اند. پایه‌های پل از سنگ‌های تراشیده با ملات آهکی ساخته شده و تا ارتفاع 40/1 متری سطح آب بالا آمده است.
در این ارتفاع، پاکار طاق و بدنه اصلی پل با آجرهایی به ابعاد 5×24×24 سانتی‌متر شروع می‌شود عرض پایه‌ها در پایین‌ترین قسمت آن حدود 80/6 متر است.
درباره بانوان نیکوکار و واقف قاجاری، چه می‌دانید؟
معمار با ایجاد این پایه‌های عریض از لنگر انداختن طاق‌ها جلوگیری کرده است. برروی هر کدام از پایه‌ها، دو غرفه یا کنو بر روی یکدیگر ساخته شده است. کنوی زیرین که کوتاه‌تر و دارای طاق گهواره‌ای است 4 متر عرض و 3/2 متر ارتفاع دارد.
کنوی فوقانی با طاق جناغی پنج و هفت 60/4 متر ارتفاع و 4 متر عرض دارد. این کنوها که روی پایه‌های دیگر نیز تکرار شده، علاوه بر عبور دادن آب‌های طغیانی، وزن و فشار وارد بر پایه‌ها را هم کم می‌کند.
علاوه بر این تمهید، برای کاهش وزن پل فضاهای جانبی سه دهانه بزرگ پل را به صورت توخالی درآورده‌اند تا طاق‌ها توان بیشتری برای تحمل فشار داشته باشد.
غرفه‌های پایه جنوبی توسط راه پله مارپیچ شکلی به هم ارتباط دارد. در دو سمت پایه‌های پل، آب‌شکن‌هایی از سنگ برای تسهیل جریان آب ایجاد شده است. آب‌شکن‌های بالا دست پل، چند ضلعی و آب‌شکن‌های پایین دست نیم دایره شکل داده شده‌اند.
افزایش مقطع طولی پل و سنگین‌تر نمودن پایه‌ها جهت خنثی‌سازی رانش حاصل از طاق‌های بزرگ، نقش استحکامی پل در مقابل فشارهای سرسام‌آور آب در هنگام طغیان رودخانه‌ها و هدایت مناسب آب که از لحاظ مکانیکی و مهندسی در دوام پل تأثیر بسیاری دارد، از جمله کاربردهای مهم آب‌برها هستند که در این سازه به خوبی از آن استفاده شده است. دهانه میانی و بزرگ‌تر پل 14 متر عرض و 5/8 متر ارتفاع - از تیزه طاق تا سطح آب - دارد.
دهانه‌های کناری نیز دارای 15/12 متر عرض و حدود 7 متر ارتفاع هستند. پل تاریخی میر بهاءالدین قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین پل بر جای مانده بر روی زنجان رود است که بیش از یکصد سال قدمت دارد و در فهرست آثار ملی به شماره 1448 به ثبت رسیده است. این پل در سالیان اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت قرار گرفته است.
پل سردار
پل تاریخی سردار در محور جنوب غربی حومه شهر زنجان بر روی رودخانه «زنجان‌رود» واقع گردیده و به سال 1333 هجری قمری توسط «ذوالفقارخان اسعدالدوله» پسر «حسین قلی‌خان نظام‌العداله» ساخته شده است.
«ذوالفقارخان اسعدالدوله» از متمکنین و متنفذین ولایت خمسه در عهد قاجار بوده که سرکردگی برخی از افواج این ناحیه نیز به وی واگذار شد و به روایتی دیگر در دوره قاجار توسط حاجیه خانم «قمرتاج نامی» ساخته شده است.
پل سردار در میان پلهای سه‌گانه‌ای که بر روی زنجان رود ساخته شده تنها پلی است که دارای تزئینات معقلی زیبا در حاشیه طاق‌ها و چشمه طاق‌ها است.
این پل در گذشته به دلیل نزدیکی آن به دروازه جنوبی شهر به پل دروازه «قلتوق» نیز معروف بوده، تاریخ ساخت بنای پل سردار بر روی بدنه داخلی بزرگ‌ترین طاق و در داخل قاب آجر چینی شده زیبا که عبارت «یاعلی» به‌صورت قرینه آن را در بر گرفته نقش شده است. طول پل حدود 5/79 متر و ارتفاع آن در بالاترین نقطه از سطح بستر رودخانه حدود 12 متر و عرض آن حدود 6/4 متر است. پل دارای سه دهانه با طاق‌های جناغی است که دهانه میانی از دهانه‌های دیگر بزرگ‌تر است.
برروی پایه‌های پل نیز دو کنوی یک طبقه آشکار با قوس تزیینی تعبیه شده است. پایه‌های پل به عرض 6 متر از سنگ‌های تراشیده ساخته شده و از کف رودخانه حدود 2 متر ارتفاع دارد. پایه‌ها در هر دو جهت دارای آب‌بر یا آب‌شکن هستند.
آب‌شکن‌های جانب بالادست که در جهت جریان آب ساخته شده‌اند به‌صورت زاویه‌دار و به‌صورت چند ضلعی ساخته شده‌اند تا آب را به دهانه‌ها و چشمه‌های پل هدایت نموده و همچنین از فشار جریان آب بر پایه‌های پل بکاهند و آب‌شکن‌های پایین‌دست به شکل نیم دایره شکل گرفته‌اند.
دهانه اصلی و بزرگ پل 60/11 متر عرض و حدود 5/8 متر از سطح آب ارتفاع دارد. دهانه‌های کوچک‌تر نیز 50/5 متر عرض و 10/5 متر از سطح آب ارتفاع دارد.
آیا می‌دانید وقف مشارکتی چیست؟
در این پل برای سبک کردن بنا، کاهش بار اضافی و صرفه جویی در مصالح ساختمانی، علاوه بر ایجاد دو کنوی آشکار (که به صورت پلهای رو به بالا بر دامنه‌شان افزوده می‌شود تا به طاقی گرد در یک قاب گوشه‌دار می‌رسند)، در اطراف طاق و هسته پل، کنوهای پنهان یا داخلی با فضاهای توخالی زیادی ایجاد کرده‌اند.
نکته قابل توجه در ساختمان این پل، دو فضای طاقداری است که در پایه‌های متکی به کناره‌های رودخانه -همانند دهانه‌های کوچک‌تر پل- ایجاد شده است.
این دهانه‌ها امروزه از هر دو جهت پوشیده است. این طاق‌های مسدود شده برای پر کردن فضای پشت طاق‌های کوچک‌تر که به دو کرانه رودخانه منتهی می‌شده است ایجاد گردیده و همچنین احتمالا کاربری‌های دیگر آن را در نظر گرفته‌اند از جمله کاهش فشار بر پایه‌ها و سبک‌تر کردن قسمت‌های فوقانی سازه و جلوگیری از رانش و لنگر انداختن طاق‌های کوچک‌تر. البته معلوم نیست به چه علت یا عللی این کنوهای کناری بعدا مسدود شده‌اند.
این نوع کنوها و دهانه‌ها در سایر پلهای تاریخی از جمله پل «میر بهاءالدین» و پل «سید محمد» نیز تعبیه شده‌اند تا هنگامی که فشار آب بر اثر سیل زیاد می‌شود، آب اضافی از این قسمت‌ها عبور نماید و مانع شکستن و فروریختن پل بر اثر فشار آب شوند.
در طاق‌ها و بدنه بنا، آجرهایی به ابعاد 5×25×25 سانتی‌متر به کار رفته است. سطح گذرگاه پل به جهت ارتفاع زیاد دهانه میانی، از وسط به دو جانب دارای شیب نسبتا تندی است.
برای ساخت پل ابتدا بستر رودخانه را با استفاده از سنگ و ملاط ساروج تا حدود زیادی بالا می‌آوردند تا پایه‌های پل بر روی شالوده‌ای محکم بنا شود.
با توجه به حجم آب رودخانه «زنجان‌رود» در زمستان و بهار، معماران و سازندگان، این پل‌ها را در تابستان و پاییز ساخته‌اند یا می‌توان گفت که پایه‌ها و بستر سنگی آن‌ها را در این دو فصل ساخته‌اند.
از دیگر نکات قابل توجه پل سردار، تزئینات کاشی و آجری نمای شرقی آن است که در پلهای دیگر کمتر دیده می‌شود. در ضلع شرقی پل، تزییناتی با کاشی بر بالای دهلیزها و نوارهایی از کاشی در اطراف دهانه‌های پل وجود دارد که نوار دهانه میانی، یک نوار 25 سانتی‌متری از کاشی و آجر لعاب‌دار است و نوار دهانه‌های کناری، یک ردیف 5 سانتی‌متری از کاشی به رنگ آبی است.
در ضلع جنوبی دهانه میانی، در یک کادر مستطیل شکل، کتیبه‌ای از آجر برجسته وجود دارد که در دو طرف آن، تاریخ 1333 هجری و عبارت «یاعلی» به خط کوفی نوشته شده است. این پل بر اساس کتیبه آن در اواخر دوره قاجار احداث گردیده است. این اثر به شماره 1485 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
پل حاج سید محمد
این پل در جنوب شرقی زنجان، بر روی رودخانه زنجان‌رود و در مسیر زنجان به همدان قرار گرفته و در حدود سال 1300 هـ.ق توسط حاج سید محمد _از تجار و متمولین زنجان در دوره ناصرالدین شاه_ ساخته شده است.
درازای پل حدود 195 و عرض آن 5/ 6 متر است. پل دارای سه چشمه یا دهانه بزرگ و دو دهانه کوچک برروی پایه‌های سنگی، با طاق‌های جناغی است.
پایه‌های پل تا ارتفاع 2 متر با سنگ‌های سفید به ابعاد 55×10 سانتی‌متر و ملات ساروج ساخته شده و در داخل و هسته پایه‌ها، از سنگ‌های درشت رودخانه استفاده شده است.
پایه‌های پل را که در مسیر جریان رودخانه بوده، به‌صورت آب‌شکن یا آب‌برهای زاویه‌دار که نوک آن به‌صورت مثلثی در آمده است ساخته‌اند تا مانع از فشار جریان آب بر پل شوند.
سمت دیگر این پایه‌ها به‌شکل نیم دایره گرد ساخته شده‌اند. چشمه میانی پل که بزرگ‌تر از دیگر دهانه‌هاست، 10/9 متر عرض و از سطح آب حدود 5/6 متر ارتفاع دارد.
چشمه‌های جانبی پل نیز 4/80 متر ارتفاع -از سطح آب- و 4/90 متر پهنا دارد. در میانه چشمه‌های اصلی پل و برروی پایه‌ها، دو کنو یا دهانه کوچک‌تر نیز با طاق جناغی و عرض 2/30 متر ساخته شده است.
از ایجاد و ساخت این کنوها اهداف مختلفی مورد نظر بوده است از جمله پرکردن فضای پشت طاق‌های بزرگ، جلوگیری از رانش و لنگر انداختن پا طاق‌ها، کاهش وزن پل و صرفه جویی در مصالح، هدایت آب‌های اضافی ناشی از سیل.
این پل مانند دو پل دیگر دارای کنوهای پنهان و فضاهای خالی است. در هسته آجری این پل نیز کنوهای پنهان زیادی ایجاد شده که این امر باعث سبکی وزن پل، کاهش فشار بر پایه‌ها و قسمت‌های پایینی پل و صرفه جویی در مصالح می‌شود.
تعداد این فضاها 12 عدد است، که در پایه‌های کناره‌های رودخانه و در فاصله بین چشمه‌های پل تعبیه شده است. در پایه‌های این پل از سنگ و ملاط ساروج استفاده شده و سازه اصلی بدنه و طاق‌های پل با آجرهایی به ابعاد 5×25×25 سانتی‌متر ساخته شده است.
برای تراز کردن و بستر سازی پل سازندگان ابتدا بستر رودخانه را با سنگ و ملاط گچ نیم‌کوب یا ساروج تا حد معینی بالا آورده‌اند، تا علاوه بر قرارگیری پایه‌های پل بر بستری مستحکم، سرعت جریان آب را به حداقل برساند.
سطح گذرگاه پل، جان‌پناه‌هایی در طرفین دارد و به جهت ارتفاع زیاد دهانه میانی، از وسط به طرفین شیب ملایمی دارد و با قلوه سنگ‌های رودخانه‌ای سنگ فرش شده است. این پل در سال‌های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شده و به شماره 1486 به ثبت تاریخی رسیده است.
نویسنده: علی نوراللهی
دیدگاه خود را بنویسید